مطالعه جدیدی با استفاده از داده‌های دو ماهواره ناسا برای اندازه‌گیری گرانش، بخش‌های بزرگی از مناطق خشک خاورمیانه را یافته‌اند که در طی دهه گذشته به سرعت منابع آب‌ شیرین خود را از دست داده‌اند.

دانشمندان در دانشگاه کالیفرنیا، ارواین؛ مرکز فضای گودارد ناسا در گرینبلت و مرکز ملی پژوهش جوی در بولدر۷ کلرادو، یافته‌اند که طی یک دوره هفت ساله از سال ۲۰۰۳، بخش‌هایی از ترکیه، سوریه، عراق و ایران در امتداد رودهای دجله و فرات، ۱۴۴ کیلومتر مکعب از آب شیرین ذخیره شده را از دست داده‌اند، تقریبا برابر آب بحرالمیت. پژوهشگران ۶۰ درصد این امر را ناشی از پمپ آب‌های زیرزمینی‌ می‌دانند.

یافته‌ها که در جمعه ۲۷ بهمن ماه در مجله واتر ریسورسز ریسرچ چاپ شده‌است، نتایج یکی از اولین ارزیابی‌های هیدرولوژیک جامع ناحیه دجله، فرات و غرب ایران است. چون کسب داده‌های زمینی در این ناحیه دشوار است، داده‌های ماهواره‌ای همچون ماهواره‌های Gravity Recovery و Climate Experiment (GRACE) اساسی هستند. GRACE، تصویری جهانی از روند ذخیره آب فراهم می‌کند و وقتی مشاهدات هیدرولوژیکی به شکل منظم جمع‌آوری یا در ورای مرزهای سیاسی به اشتراک گذارده نمی‌شوند، اهمیت زیادی دارند.

جی فامیگلیتی (Jay Famiglietti)، دانشمند ارشد این مطالعه و استاد دانشگاه کالیفرنیا-ارواین می‌گوید: «داده‌های GRACE آهنگ هشداردهنده کاهش را در ذخیره کلی آب حوزه‌های دجله و فرات نشان می‌دهند که در حال حاضر بعد از هند، سریع‌ترین آهنگ کاهش مخازن آب زیرزمینی را دارد. این آهنگ به‌ویژه بعد از خشکسالی سال ۱۳۸۶ قوت گرفت. در این حین، نیاز به آب شیرین افزایش می‌یابد و این ناحیه به خاطر تفاسیر مختلف از قوانین بین‌المللی مدیریت آب خود را برنامه‌ریزی نمی‌کند.»

تغییر در ذخیره کل آب بر حسب میلی‌متر در حوزه‌های رودخانه‌های دجله و فرات، اندازه‌گیری شده توسط Gravity Recovery و Climate Experiment (GRACE) ناسا از ژانویه ۲۰۰۳ تا دسامبر ۲۰۰۹. بخش قرمز شرایط خشک‌تر و بخش آبی شرایط مرطوب‌تر را نمایش می‌دهند. اکثر کاهش آب ناشی از کاهش در آب زیرزمینی ایجادشده توسط فعالیت‌های انسانی است. با اندازه‌گیری متنواب گرانش محلی، GRACE به دانشمندان می‌گوید چقدر ذخیره آب در طی زمان تغییر می‌کند. اعتبار عکس: NASA/UC Irvine/NCAR

فامیگلیتی گفت GRACE مانند داشتن یک خط‌کش غول‌پیکر در آسمان است. در یک ناحیه مشخص، صعود یا نزول مخازن آب جرم زمین را تغییر و جاذبه گرانشی موضعی را تغییر می‌دهد. با اندازه‌گیری پیاپی منطقه‌ای، GRACE به ما می‌گوید ذخیره آب هر منطقه چقدر تغییر کرده است. «GRACE واقعا تنها راهی است که می‌توانیم تغییر مخازن زیرزمینی را از فضا تخمین بزنیم.»

این گروه حدود یک پنجم کاهش آب مشاهده‌شده را ناشی از خشک شدن آب و کاهش برف می‌داند که تا حدی به خشکسالی ۱۳۸۶ باز می‌گردد. کاهش آب سطحی از دریاچه‌ها و مخازن حدود یک پنجم دیگر را تشکیل می‌دهد. عمده کاهش آب – حدود ۹۰ کیلومتر مکعب – ناشی از کاهش آب زیرزمینی بود.

فامیگلیتی گفت: «این مقدار آب بسته به استانداردها و دسترسی آب منطقه‌ای، برای رفع نیاز ده‌ها میلیون تا یک میلیارد نفر کافی است.» او می‌گوید وقتی خشکسالی آب سطحی دردسترس را کاهش می‌دهد، کشاورزان و دیگر کاربران آب به سفره‌های آب زیرزمینی متمایل می‌شوند. مثلا دولت عراق در واکنش به خشکسالی ۱۳۸۶، ۱۰۰۰ چاه حفر کرد که این تعداد چاه‌های خصوصی حفرشده توسط زمین‌داران را شامل نمی‌شود.

کیت واس (Kate Voss) نویسنده اصلی این مقاله و دانشمند سیاستگذاری آب در مرکز مدلسازی هیدرولوژیک دانشگاه کالیفرنیا-ارواین می‌گوید: «مدیریت آب موضوعی پیچیده در خاورمیانه است – ناحیه‌ای که در حال حاضر با منابع آب محدود و ذی‌نفعان رقیب دست و پنجه نرم می‌کند.» فامیگلیتی نیز می‌گوید: «نه تنها خاور میانه آب زیادی در دسترس ندارد، بلکه بخشی از جهان است که با تغییر جو بارندگی کمتری را تجربه می‌کند. نواحی خشک در حال خشک‌تر شدن هستند. خاورمیانه و دیگر نواحی بایر نیاز به مدیریت منابع آب موجود تا بهترین حد دارند.»

نویسنده همکار دیگر مت رادل (Matt Rodell) افزود باید به یاد داشت که آب زیرزمینی در بخش‌هایی از ایالت متحده نیز به شکل ناپایدار استخراج می‌شود. رادل گفت: «آب زمین همانند حساب پس‌انداز شماست. وقتی نیاز دارید می‌توانید از آن استفاده کنید اما اگر آن را دوباره پر نکنید در نهایت از دست می‌رود.»

GRACE ماموریت مشترک مرکز هوافضای آلمان و مرکز پژوهشی آلمان برای علوم زمین با همکاری دانشگاه تگزاس-آستین است. برای اطلاعات بیشتر http://www.nasa.gov/graceو http://www.csr.utexas.edu/grace را ببینید. موسسه فناوری کالیفرنیا در پاسادانا JPL را برای ناسا مدیریت می‌کند.

منبع: NASA Satellites Find Freshwater Losses in Middle East