جایانت ویشنو نارلیکار، اخترفیزیکدان برجسته هندی که نظریه ‌های جسورانه کیهان ‌شناسی و تعهد عمیقش به آموزش علوم، چشم ‌انداز علمی هند را تغییر داد، در 20 مه 2025 در پونا درگذشت. او 86 ساله بود.

زندگی و کار نارلیکار، دورانی از دگرگونی در فیزیک مدرن را در بر می‌گیرد - از انقلاب‌های پسا-اینشتین در گرانش تا داربست-چارچوب- نهادی اخترفیزیک در هند تازه استقلال ‌یافته. او بیش از شش دهه، همچنان یک چالشگر سرسخت و پلی درخشان بین نظریه دقیق و تخیل عمومی باقی ماند. نارلیکار که در 19 ژوئیه 1938 در کولهاپور، ماهاراشترا متولد شد، در یک خانواده دانشگاهی بزرگ شد. پدرش، ویشنو واسودف نارلیکار، ریاضیدانی برجسته بود. تحصیلات اولیه او در دانشگاه هندوی بنارس بود و سپس برای دکترا زیر نظر اخترشناس بریتانیایی، فرد هویل، به دانشگاه کمبریج رفت. همکاری آنها منجر به نظریه گرانش هویل-نارلیکار شد، نظریه ‌ای همدیس که عمیقاً ریشه در اصل ماخ دارد، و تلاشی اولیه و چشمگیر برای چارچوب ‌بندی گرانش نه به عنوان نیرویی که توسط یک میدان منتقل می‌شود، بلکه به عنوان «کنش از راه دور» بود. شک و تردید مشترک آنها نسبت به مدل مهبانگ، که به دلیل تکینگی ‌هایش از نظر ریاضی رضایت‌بخش نبود، منجر به توسعه کیهان‌شناسی حالت شبه ‌پایدار، دیدگاهی جایگزین از جهانی بدون آغاز، شد. اگرچه این اثر خارج از پذیرش جریان اصلی باقی ماند، نارلیکار هرگز از آن دست نکشید. او وضوح مفهومی و انسجام منطقی را بالاتر از روندهای مد روز ارزیابی می‌کرد. او اغلب با قاطعیت اخلاقی یک ریاضیدان می‌گفت: «تقسیم بر صفر مجاز نیست».

نارلیکار در سال ۱۹۷۲ به هند بازگشت و به موسسه تحقیقات بنیادی تاتا (TIFR) پیوست و گروهی از دانشمندان را گرد هم آورد که تأثیر آنها اخترفیزیک هند را برای نسل‌ها شکل داد. در میان آنها، تانو پادمانابان، سانجیو دوراندار و آجیت کمبهاوی بودند - همه پیشروهای در زمینه ‌هایی از تشخیص امواج گرانشی گرفته تا نجوم رصدی. تارون سورادیپ، که اکنون مدیر موسسه تحقیقاتی رامان و یکی از آخرین دانشجویان نارلیکار است، به یاد می ‌آورد: «او به من آزادی کامل فکر داد. من روی ایده ‌های غیرمعمول کار می‌کردم که او از جدی گرفتن آنها بسیار خوشحال بود.» در یک مورد، سورادیپ مقاله ‌ای را با نام هر دو نفر ارائه داد؛ نارلیکار فوراً نام خود را از فهرست نویسندگان خط زد. او گفت: «این کاملاً کار شما بود.»

در سال ۱۹۸۸، نارلیکار چیزی را تأسیس کرد که بسیاری آن را ماندگارترین میراث نهادی وی می‌دانند: مرکز بین دانشگاهی نجوم و اخترفیزیک - Inter-University Centre for Astronomy and Astrophysics (IUCAA)- در پونا. IUCAA که به عنوان مرکزی برای اشتراک ‌گذاری منابع و زمان پژوهش توسط محققان دانشگاه ‌های مختلف هند در نظر گرفته شده بود، آزمایشی پیشگامانه در دموکراسی علمی بود. او آن را بر اساس یک «راه هشت‌گانه» - یک طرح الهام ‌گرفته از بودیسم که آموزش، تحقیق، تعلیم و توسعه را ترسیم می‌کند - ساختار داد و چارلز کوریا معمار را متقاعد کرد که این محوطه را طراحی کند. کوریا که از پروژه‌ای در مورد نجوم کلاسیک هند بیرون آمده بود، مجذوب فرصت ساخت برای منجمان مدرن شد. ایده پشت IUCAA از چالش‌های عملی تحقیقات نجومی ناشی شده بود. تلسکوپ‌های با کیفیت بالا بسیار گران هستند و اغلب به دلیل زمان رصد محدود، کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرند. برای رسیدگی به این موضوع، یک مدل نهادی مشترک پیش‌بینی شد - مدلی که به دانشگاه‌های سراسر کشور اجازه می‌دهد تا به طور جمعی به امکانات پیشرفته دسترسی داشته باشند. IUCAA از خاستگاه فروتنانه ‌اش در یک ساختمان ساده ۱۰۰ فوت مربعی، به تدریج به یک پردیس تحقیقاتی پررونق و سازگار با محیط زیست تبدیل شد.

اما نفوذ نارلیکار فراتر از محافل دانشگاهی گسترش یافت. او یک رابط علمی متعهد و یکی از اولین و پرکارترین نویسندگان علمی تخیلی هند بود. داستانی که به بررسی سیاه‌چاله ‌ها و اتساع زمان می‌پرداخت و به صورت ناشناس ارسال شده بود، اولین جایزه او را برای او به ارمغان آورد و حرفه نویسندگی را آغاز کرد که ایده ‌های علمی را به مخاطبان گسترده ‌تری ارائه می‌داد. کتاب‌های علمی عامه ‌پسند و جذاب او به بخشی جدایی ‌ناپذیر از برنامه ‌های درسی مدارس تبدیل شدند و در سال ۱۹۹۶ جایزه کالینگا یونسکو را برای او به ارمغان آوردند.

نارلیکار مشارکت عمومی را وظیفه اصلی علم می‌دانست. تحت رهبری او، IUCAA عمیقاً درگیر اطلاع ‌رسانی علمی، به ویژه در سطح مدارس، شد. او منتقد صریح شبه ‌علم و باورهای غیرعلمی، از جمله طالع ‌بینی، بود و پیوسته از تفکر منطقی و مبتنی بر شواهد حمایت می‌کرد. برای او، ارزش‌هایی مانند عدالت و برابری آرمان‌های انتزاعی نبودند، بلکه اصول راهنما بودند که از طریق کار و حمایت عمومی او به واقعیت تبدیل می‌شدند. افتخارات فراوان او شامل پادما بوشان (۱۹۶۵)، پادما ویبوشان (۲۰۰۴)، جایزه ژول جانسن و جایزه یک عمر دستاورد گوویند سواروپ از انجمن نجوم هند می‌شود.

از نارلیکار سه دختر به نام‌های گیتا، گیریجا و لیلاواتی به یادگار مانده است که همگی دانشمند هستند. همسرش، مانگالا نارلیکار، ریاضیدان، در سال ۲۰۲۳ درگذشت.

به ندرت می‌توان دانشمندی را یافت که به یک اندازه در تدوین نظریه ‌های کیهان‌شناسی، تأسیس مؤسسات، و نوشتن داستان ‌های علمی تخیلی مهارت داشته باشد. و از آن نادرتر، کسی است که تا پایان، کنجکاو، متمدن و به طور تزلزل ‌ناپذیری پایبند اصول باقی مانده باشد.

در آخرین گفتگوی ما در ژانویه ۲۰۲۵، او، با پافشاری بر اصول اولیه خود گفت: «جهان هستی مجبور نیست از تعصبات ما پیروی کند. اما ما موظفیم آن را صادقانه درک کنیم.»

نویسنده خبر: پراناو شارما -پژوهشگر کمکی در تاریخ علم در مؤسسه تحقیقاتی رامان، بنگلور و عضو هیئت علمی مهمان در مؤسسه دروک گیالپو در پارو، بوتان .

منبع :

https://www.nature.com/articles/d44151-025-00092-4

ترجمه خبر: محسن خدادی